- چنانکه گذشت منطق راه و روش صحیح فکر کردن و درست اندیشیدن را می آموزد و بنا بر این موضوعش تصورات وتصدیقات معلوم است از آن جهت که موجب کشف مجهول می شود. به عبارت دیگر موضوع آن معرف و حجت است که اموری ذهنی است.
این امور ذهنی برای اینکه از ذهن کسی به ذهن دیگری انتقال یابد ، نیازمند به علائم و نشانه هایی است که نماینده آن معانی ذهنی باشند. مهمترین و کاملترین این علائم که موجب آگاهی افراد از ما فی الضمیر یکدیگر می شود ، الفاظ است.
چنانکه شاعر میگوید:
آدمی مخفی است در زیر زبان
این زبان پرده است بر درگاه جان
چون که بادی پرده را در هم کشید
سرّچ صحن خانه شد بر ما پدید
هنگامی که از روزنی دودی متصاعد باشد ، از دیدن آن دود پی به وجود آتش می برید. یعنی از علم به دود ، علم به چیز دیگر حاصل می کنید.
در حقیقت دود ذهن شما را به وجود آتش رهنمون شده یا به عبارت دیگر به وجود آتش دلالت و راهنمائی کرده است.
پس دلالت عبارت از بودن شیء است به نحوی که از علم به آن علم به چیز دیگر حاصل شود . مانند همان دلالت دود بر آتش، و دلالت جای پا بر رونده، و دلالت پریدگی رنگ بر ترس، و دلالت پرچم افراشته بر جشن.
چیزی که علم بدان موجب علم به چیز دیگر شود ، دال (راهنمایی کننده ) یا علامت (le signe) و آن چیزی که به واسطه چیز دیگر علم بدان حاصل شود ، مدلول (راهنمائی شده) (la chose significe) نام دارد.
دلالت بحکم استقراء برسه قسم است:
۱۔ دلالت عقلى
۲- دلالت طبعی
۳- دلالت وضعی
۱- دلالت عقلی: دلالت عقلی یعنی دلالتی که سبب آن عمل باشد. مانند دلالت دود بر آتش، ودلالت جای پای بر رونده ، ودلالت مصنوع برصانع، ودلالت متحرک بر محل.
۲- دلالت طبعی: دلالت طبعی عبارت است از دلالت آثار خارجی بدی بر حالات طبیعی (مزاج) یا نفسانی. مانند دلالت سرعت ضربان نبض بر تب، و دلالت سرخی چهره بر تب با آزرم، و دلالت بریدگی رنگ بر ضعف بدن یا بر ترس. از آثار خارجی بدنی که نشانه عواطف درونی است در روانشناسی به زبان عواطف، تعبیر شده است.
۳- دلالت وضعی: دلالت وضعی عبارت از دلالتی است که سبب آن وضع ( قرارداد ) باشد. باین معنی که چیزی را علامت و نشانه چیز دیگر قرار داده باشند. مانند دلالت لفظ میز بر معنی میز و دلالت نوشته میز بر لفظ آن، و دلالت لباس سیاه بر ماتم و دلالت علائم جبری و علائم مخابرات بر معانی مخصوص.
بدیهی است که اگر کسی عالم به وضع (قرارداد) نباشد، از این علائم پی به چیزی نمی برد و معنی درک نمی کند. مثلا هر فرد آدمی که در بیابانی جای پائی بیند، بوجود رونده حکم می کند (زیرا دلالت عقلی برای همه یکسان است) اما کسی که زبان فارسی آشنا نباشد، از لفظ و «دیوار» و و «میز» و و «مادر» چیزی در نمی یابد.
چه وی نمی داند هر یک از این الفاظ را در فاسی برای چه معنای وضع کرده اند.
باید دانست که در هر یک از اقسام سه گانه دلالت، عقل مدخلیت دارد. یعنی بدون دخالت عقل، ذهن از هیچ دالی به مدلول آن منتقل نمی شود. ولی در دلالت طبعی و وضعی، علاوه بر عقل ، عامل دیگر (طبع یا وضع ) نیز دخالت دارد. در صورتی که در دلالت عقلی، عقل به تنهایی کافی است.
دلالتی که در منطق مورد توجه است ، همان دلالت لفظ برمعنی است که دلالتی وضعی (signification conventionnelle) است.
هر لفظ موضوع (یعنی لفظی که برای معنای وضع شده باشد، مانند لفظ «درخت» و «گل» و «آمد» و «از» و غیره)، موضوع له و واضعی دارد.
موضوع له یعنی آن چیزی که لفظ برای آن وضع شده است. واضع یعنی شخص یا جماعتی که لفظ را وضع کرده است.
دلالت لفظ بر معنی به حصر عقلی سه قسم أست:
۱- دلالت مطابقه
۲- دلالت تضمن
۳- دلالت التزام
زیرا هر لفظ موضوعی دال بر معنی است. و آن معنی که در واقع مدلول لفظ است، یا عین موضوع له است، یا داخل در آن، یا خارج از آن.
در صورت اول دلالت مطابقه است، و در صورت دوم تضمن، و در صورت سوم التزام.
۱- دلالت مطابقه: یعنی دلالت لفظ بر تمام موضوع له. چنانکه مثلا خانه بگویند و مراد تمام حیاط و اطاقها و در و پنجره و غیره باشد. یا میز بگویند و مراد همه اجزاء میز باشد. در این نوع دلالت ، لفظ و معنی کاملا مطابق و موافق است.
۲- دلالت تضن: یعنی دلالت لفظ و جزء معنی موضوع له. مثلا دیوار خانه کسی خراب شده است و او می گوید: خانه ام خراب شده است ، که مراد از خانه در این جمله دیوار خانه است، نه تمام خانه.
همچنین است وقتی کسی بگوید: میز شکست و مرادش پایه میز باشد.
وجه تسمیه این دلالت بتضمن آن است که در این نوع دلالت ، لفظ بر جزء موضوع له یعنی ہر چیزی که در ضمن موضوع له موجود است، دلالت دارد.
۳- دلالت التزام: یعنى دلالت لفظ بر امری که خارج از معنی موضوع له است ولی در ذهن با آن ملازم است، یعنی هر گاه موضوع که در ذهن حاصل شود ، آن امر خارج از آن نیز، با آن حاصل شود. مانند دلالت سقف بر دیوار. چه هر گاه سقف در ذهن حاصل شود ، دیوار نیز حاصل خواهد شد. و مانند دلالت مصنوع بر صانع ، و دلالت سه بر فردیت، و دلالت شیر بر شجاع.
درباره این سایت